Fréttir

Konum í af­plánun fjölgar: Með flókin á­föll á bakinu

Tinna Eyberg Örlygsdóttir og Sigríður Ella Jónsdóttir skrifa 22. maí 2025 09:40

Á síðustu árum hefur orðið marktæk aukning á fjölda kvenna sem afplána fangelsisdóma á Íslandi. Samkvæmt upplýsingum frá Fangelsismálastofnun má fyrst og fremst rekja aukninguna til þess að fleiri konur eru handteknar fyrir að smygla vímuefnum til landsins og eru í kjölfarið úrskurðaðar í gæsluvarðhald.

Þessi þróun kallar á aukna meðvitund og skilning um sérstakar aðstæður og þarfir kvenna í afplánun. Konur þessar búa oft við margþættan félags- og heilsufarslegan vanda, eins og geðrænar áskoranir og áfengis- og/eða vímuefnanotkun og eiga að baki langa og flókna áfallasögu.

Það sem einkennir sömuleiðis þennan hóp er að margar kvennanna eru mæður sem hafa tímabundið, eða jafnvel varanlega, misst forræði yfir börnum sínum. Slíkt hefur djúpstæð áhrif á líðan þeirra og fylgir því oft mikil skömm, sorg og einangrun.

Konur dvelja almennt lengur í lokuðum úrræðum heldur en karlmenn því þeim býðst einungis að afplána dóma sína á Hólmsheiði eða á Sogni. Hólmsheiði er lokað úrræði og var hannað sem móttöku- og gæsluvarðhaldsfangelsi og þykir ekki viðeigandi sem langtímaúrræði. Hins vegar er Sogn opið úrræði en þar geta aðeins þrjár konur dvalið samtímis en átján karlmenn. Bæði Hólmsheiði og Sogn eru úrræði fyrir öll kyn. Það hefur margoft verið gagnrýnt þar sem þarfir eru ólíkar. Mikilvægt er að taka mið af kynbundnum aðstæðum og tryggja öryggi og jafnræði einstaklinga í afplánun.

Mikilvægi stuðnings í og eftir afplánun

Biðlistar til að afplána dóm hafa verið að lengjast en samt eru sértæk úrræði og stuðningur fyrir þennan hóp mjög takmörkuð. Aðgengi að félags- og heilbrigðisþjónustu er brotakennt og skortur er á fjölbreyttari úrræðum. Þrátt fyrir þessa flóknu stöðu er stuðningskerfi innan fangelsa takmarkað og þegar opinber kerfi glíma við fjárskort verða aðrir aðilar oft lykilþáttur í því að brúa bilið.

Rauði krossinn á Íslandi hefur um skeið lagt sitt af mörkum í þessum efnum og stutt við einstaklinga sem eru í eða að ljúka afplánun. Verkefnið er að norskri fyrirmynd og byggir á þeirri trú að öll eigi rétt á tækifæri til betra lífs, með mannúð og fordómaleysi að leiðarljósi. Líkt og hjá norska Rauða krossinum hefur verkefnið sýnt fram á jákvæð áhrif, t.d. betri líðan og aukin tengsl og sjálfstæði. Með stuðning sem þessum er vonin ávallt lægri endurkomutíðni en með því er hægt að koma í veg fyrir fleiri brotaþola.

Frá því í lok árs 2024 hafa sjálfboðaliðar í verkefninu Aðstoð eftir afplánun veitt konum sem eru í fangelsinu á Hólmsheiði stuðning. Er verkefnið unnið í samstarfi við Fangelsismálastofnun. Sjálfboðaliðarnir fara í fangelsið alla þriðjudaga á svokölluð konukvöld, þar sem áhersla er lögð á sjálfsrækt, samveru og félagsleg tengsl. Fyrir konur í afplánun getur þessi aðstoð skipt sköpum. Hún getur verið fyrsta trausta tengingin sem þær upplifa í langan tíma. Lögð er áhersla á að stuðningurinn byggi ekki á valdaójafnvægi eða refsingum, heldur virðingu og samhygð. Að upplifa og meðtaka slíkt getur gert endurkomu í samfélagið raunhæfa en ekki óyfirstíganlega.

Sjálfboðaliðar sem líflína

Sjálfboðaliðar Rauða krossins gegna mikilvægu hlutverki við að brúa bilið milli opinberra kerfa og raunverulegra þarfa einstaklinga. Þeir veita samfellu, hlustun og nærveru þar sem kerfin ná oft ekki til, sérstaklega þegar skortur er á fjármagni og úrræðum. Fyrir konur í viðkvæmri stöðu – og þá ekki síst þær sem glíma við fjölþættan vanda, getur þessi stuðningur verið líflína. Það sem skiptir mestu máli er að mæta einstaklingum þar sem þeir eru staddir, með fjölbreyttar þarfir og bakgrunn. Það er ekki aukaatriði – það er forsenda árangurs.

Stuðningur eftir afplánun er sérstaklega mikilvægur til að mæta þeim fjölmörgu áskorunum sem einstaklingar standa frammi fyrir við endurkomu út í samfélagið. En þar má helst nefna þátttöku í atvinnulífi, tengsl við fjölskyldu, húsnæðismál og sjálfsvinnu.

Þegar opinber kerfi ná ekki utan um þarfir einstaklinga, verða mannréttindasjónarmið og samfélagsleg samstaða enn mikilvægari. Verkefni Rauða krossins og annarra félagasamtaka er því ekki viðbót, heldur nauðsyn. Félög eins og Bjargráð sem styður fjölskyldur einstaklinga á öllum stigum afplánunar; fyrir, á meðan og eftir. Bati sem rekur tvö húsnæði - batahús þar sem einstaklingum er boðin heimilisaðstaða í lok afplánunar og Afstaða félag fanga eru meðal þeirra sem styðja við einstaklinga í afplánun og byggja þannig undir farsæla endurkomu út í samfélagið. Afstaða fagnar tuttugu ára afmæli sínu í dag, 22.maí. Félagið hefur frá stofnun gegnt lykilhlutverki í að gæta hagsmuna dómþola og aðstandenda þeirra, meðal annars með því að stuðla að því að rödd fanga fái aukið vægi í stefnumótun og á opinberum vettvangi.

Oft eru þessi félög og úrræði ekki bara stoð – heldur vonarljós fyrir raunverulegar breytingar.

Höfundar eru Tinna Eyberg Örlygsdóttir, verkefnastjóri í Aðstoð eftir afplánun og Sigríður Ella Jónsdóttir, teymisstjóri skaðaminnkunar og félagslegra verkefna hjá Rauða krossinum.

Þráinn Farestveit

„Það er al­veg ótrú­lega niðrandi og illa hugs­andi að nota slíkt orð gagn­vart fólki sem er fár­veikt,“ seg­ir Þrá­inn Farest­veit, af­brota­fræðing­ur og fram­kvæmda­stjóri Vernd­ar, í sam­tali við mbl.is um áhrif orðanotk­un­ar í fang­elsis­kerf­inu. Hann ger­ir meðal ann­ars at­huga­semd við notk­un á orðinu betr­un.

„Þetta seg­ir sig sjálft. Við erum alltaf að tala þenn­an hóp niður. Þetta er okk­ar veik­asta fólk. Fólkið sem fer í gegn­um þetta kerfi, fólkið sem fer í gegn­um Hlaðgerðarkot, SÁÁ og Krýsu­vík upp til hópa.“

Frétt af mbl.is

„Allt í einu ertu versta mann­eskja í heimi“

Upp­lifa að kerfið sé að refsa þeim

„Menn eru alltaf að tala um að breyta, gera bet­ur og þeir hafi aðrar hug­mynd­ir um hvernig kerfið virk­ar – við erum búin að tala um þetta fram og til baka í ára­tugi og það ligg­ur fyr­ir að það er vilji fyr­ir því að breyta inn­taki refs­inga, þannig að maður veiti þeim sem í fang­els­um eru meðferð og end­ur­hæf­ingu,“ seg­ir Þrá­inn.

Þegar spít­ali er sett­ur upp eru til­tekn­ir sér­fræðing­ar fengn­ir í vinnu fyr­ir allt sem þarf til að bæta þá sem inn á spít­al­ann koma, „þannig er það ekki í fang­els­un­um“. Þar starfa nokkr­ir fé­lags­ráðgjaf­ar sem þó vinna fyr­ir utan fang­els­in og koma þangað inn á milli og svo fanga­verðir.

„Þeir sem eru í fang­els­un­um upp­lifa alltaf að kerfið sé að refsa þeim, al­veg sama hver starfsmaður­inn er. Þannig að auðvitað hafa þeir ekki fullt traust til sál­fræðinga eða ráðgjafa á veg­um kerf­is­ins – ef þeir t.a.m. segja eitt­hvað sem gæti kannski virkað á móti þeim í fulln­ust­unni,“ seg­ir Þrá­inn.

Þess vegna hafi starfs­fólk Vernd­ar lagt ríka áherslu á að hætt sé að nota ákveðið orðalag um fang­elsis­kerfið, og sér­stak­lega ein­stak­ling­ana inn­an fang­els­anna.

Frétt af mbl.is

„Í grunn­inn erum við bara litl­ir hrædd­ir strák­ar í fang­elsi“

Betr­un er gild­is­hlaðið orð

Að sögn Þrá­ins er orðið betr­un gild­is­hlaðið orð. Það seg­ir okk­ur að ein­stak­ling­ur­inn sem verið er að þjón­usta sé á ein­hvern hátt gallaður.

„Við not­um ekki svona niður­lægj­andi orð vegna þess að það hef­ur áhrif á fólkið sem við erum að tala um,“ seg­ir hann. Þegar talað sé um að aðstoða eða veita meðferð og end­ur­hæf­ingu hafi orðin merk­ingu en orðið betr­un þýði ekki neitt, „það er ekk­ert inni­hald í því“.

„Ef skoðað er orðið meðferð, þá erum við með sér­fræðinga sem geta veitt til­tekna meðferð í til­tekn­um mál­um. Svo ertu með end­ur­hæf­ingu og það eru líka sér­fræðing­ar sem veita fólki end­ur­hæf­ingu. Ég hef ekki hitt neinn betr­un­ar­fræðing, ekki hingað til alla­vega.“

Seg­ir hann eðli­legt að fólk átti sig ekki á því að það grípi til þess­ar­ar orðanotk­un­ar af því að það hef­ur ekk­ert annað og flest­ir tali í þessa átt.

Þá seg­ir hann orðið betr­un standa í lög­um um fulln­ustu en að í ádeilu­skýrslu Rík­is­end­ur­skoðunar segi að: „Í lög­um um fulln­ustu refs­inga er talað um betr­un fanga. Að mati Rík­is­end­ur­skoðunar er það hug­tak gild­is­hlaðið og ekki nægj­an­lega lýs­andi fyr­ir þá vinnu sem á sér stað inn­an fang­elsis­kerf­is­ins. Embættið tel­ur bet­ur fara á því að ræða um end­ur­hæf­ingu fanga þegar fjallað er um heil­brigðisþjón­ustu, nám og störf fanga“.

Bæt­ir Þrá­inn við að orðið „taki niður þá sem um er talað“ og það eigi sér ekki grunn í því sem verið er að tala um.

Frétt af mbl.is

„Mér fannst ég bara vera sett­ur í geymslu“

Ekk­ert sem heiti fyrr­ver­andi fangi

Að sögn Þrá­ins er ekk­ert til sem heit­ir fyrr­ver­andi fangi.

„Ef betr­un er gild­is­hlaðin, hvað er þá að vera fyrr­ver­andi fangi, eða vistheim­il­is­barn, eða fyrr­ver­andi krabba­meins­sjúk­ling­ur?“ seg­ir hann og held­ur áfram:

„Þetta seg­ir sig sjálft. Við erum alltaf að tala þenn­an hóp niður. Þetta er okk­ar veik­asta fólk. Fólkið sem fer í gegn­um þetta kerfi, fólkið sem fer í gegn­um Hlaðgerðarkot, SÁÁ og Krýsu­vík upp til hópa.

Við erum með þetta fólk meira og minna í hönd­un­um en svo erum við alltaf að spyrja okk­ur að því af hverju það sem við erum að gera virk­ar ekki, við sem erum alltaf að tala niður til þeirra.“

Þá seg­ir hann orðið fík­ill ekki eiga að vera notað í dag, „frek­ar mynd­irðu segja að viðkom­andi væri með fíkni­vanda eða fíkni­sjúk­dóm, alls ekki að hann sé fík­ill“.

„Það er al­veg ótrú­lega niðrandi og illa hugs­andi að nota slíkt orð gagn­vart fólki sem er fár­veikt,“ seg­ir Þrá­inn.

Þráinn Farestveit

Afstaða – Rödd manneskjunnar innan múranna.

Í 20 ár hefur Afstaða Félag fanga verið órjúfanlegur þátttakandi í baráttu fyrir mannréttindum fanga og virðingu fyrir reisn þeirra sem hafa gengið í gegnum fangelsiskerfið. Félagið stendur fyrir stöðugri, hugrakkri og mannúðlegri nálgun – þar sem lausnin felst í að hlusta, skilja og styðja. Vernd fangahjálp og Afstaða félag fanga hafa í tvo áratugi átt farsælt samstarf, byggt á gagnkvæmu trausti, virðingu og sameiginlegri sýn. Vernd veitir úrræði, stuðning og skjól þegar einstaklingar stíga sín fyrstu skref út úr afplánun. Félag fanga leggur rödd og reynslu til málanna, byggða á raunverulegri nálægð við veruleika fanga. Saman hafa þessi tvö öfl mótað vettvang þar sem bæði mannúð og framkvæmd fara saman – þar sem einstaklingar fá ekki bara þjónustu, heldur líka trú á sjálfan sig. Þetta samstarf hefur borið ávöxt í fjölmörgum myndum: einstaklingsbundnum sigrum, þroskandi samræðu við opinbera aðila, opinberum umsögnum og baráttu fyrir réttarbótum – og í ekki síst sýnileika og virðingu fyrir röddum og reynslu innan fangelsiskerfisins. Áherslur Afstöðu – Von, virðing og endurreisn. Að meðferð og endurhæfing sé og verði hið trygga afl þeirra sem svo sannanleg þurfa á að halda. Á þessum 20 árum hefur Félag fanga staðið fast við grunngildi sín: Allir einstaklingar geta lært, vaxið og snúið við blaðinu. Refsing felur ekki í sér afsögn frá samfélaginu – heldur kall á tengingu við það. Fangelsi eiga ekki að vera endastöð – heldur upphaf að nýrri leið.  Félagið hefur verið vettvangur þar sem þeir sem hafa setið inni finna hlustun, samstöðu og styrk

Manneskjan í forgrunni

Í öllu starfi félagsins skín í gegn trúin á manneskjuna. Hún birtist í viðtölum, umsögnum, samfélagsmiðlum og baráttunni fyrir bættri stöðu þeirra – en einnig í kyrrlátum samtölum, stuðning í erfiðum aðstæðum og hugrekki til að tala þar sem þögn hefur ríkt.

Horft til framtíðar – áfram saman

Við hjá Vernd lýsum djúpu þakklæti og virðingu fyrir seiglu og því óþrjótandi starfi sem Afstaða hefur unnið. Það er sjaldgæft, dýrmætt og ástæða til að fagna því – ekki aðeins fyrir árangurinn, heldur fyrir þá sýn sem félagið hefur haldið á lofti.

,,Að hver manneskja – sama hvar hún hefur verið – eigi rétt á reisn, virðingu og raunhæfu tækifæri“. Þráinn Farestveit

Afstaða, félag um bætt fangelsismál hlaut í dag 600 þúsund krónur að gjöf fyrir að hljóta mannréttindaverðlaun Reykjavíkurborgar 2025. Heiða Björg Hilmisdóttir borgarstjóri afhenti Guðmundi Inga Þóroddssyni, formanni félagsins, verðlaunin í Höfða fyrr í dag fyrir starf Afstöðu í þágu fanga og aðstandenda þeirra. Verðlaunin eru afhent í dag, 16. maí, á mannréttindadegi Reykjavíkurborgar en markmiðið með deginum er að „vekja athygli á mannréttindum borgarbúa og mannréttindastefnu borgarinnar,“ að því er segir í tilkynningu frá Reykjavíkurborg. Það var mannréttindaráð borgarinnar sem samþykkti á fundi sínum að Afstaða hlyti verðlaunin í ár en þau eru veitt árlega til einstaklinga, hópa, félagasamtaka eða stofnana sem þykja hafa á eftirtektarverðan hátt hafa staðið vörð um mannréttindi.

Inn: Þráinn Farestveit